SİNİR SİSTEMİ- Merkezi ve Çevresel Sinir Sistemi

MERKEZİ SİNİR SİSTEMİ

Tüm omurgalılarda ve insanda beyin ile omurilik, Merkezi Sinir Sistemini (MSS) oluşturur. 

Tüm omurgalılarda ve insanda beyin ile omurilik, Merkezi Sinir Sistemini (MSS) oluşturur. Merkezi sinirler dışında kalan tüm sinirler, Çevresel (periferik) Sinir Sistemini(PSS) meydana getirir. Çevresel sinir sistemi, merkezi sinir sistemine bilgi gönderir, bilgi alır ve vücudun homeostasisini düzenler. Beyin ise bütünleştirici bir işlev yapar. Omuriliğin esas görevi basit tepkilerle reflekslere cevap vermektir.

MERKEZİ SİNİR SİSTEMİ

Merkezi sinir sistemi beyin ve omurilikten oluşur. Merkezi sinir sistemini oluşturan yapılar, dış ve iç ortamdan gelen uyartıları alır ve değerlendirir.

NOT: 

1-        Merkezi sinir sisteminde ara nöronlar ve motor nöronların hücre gövdeleri bulunur.

İnsanda beyin ve omurilik (MSS) meninges denilen üç tabakalı zar ile çevrilidir. Bu zarlar, dıştan içe doğru şöyledir.

√      Sert Zar: Bağ doku yapısındadır. Kafatası kemiğine yapışıktır. Omurilikte ise serbesttir

√      Örümceksi Zar: Alt ve üst yüzeyinde bulunan bağ doku iplikçikleri sayesinde sert zar ile ince zarı birbirine bağlar. Örümceksi zar ile ince zar arasında Beyin – Omurilik Sıvısı(BOS) bulunur. BOS, kan basıncı etkisi ile kılcal damarlardan çıkan sıvıdan oluşur. Beyni ve omuriliği vurma, çarpma gibi darbelerden korur. Sinir hücreleri ile kan damarları arasında madde alış verişini sağlar. Merkezî sinir sistemindeki iyon değişiminin dengede kalmasında da etkilidir. Bu sayede besinler ve O₂ sinir hücrelerine ulaşırken atık maddeler ve CO₂’de uzaklaştırılır. 

√      İnce zar: En içte bulunur. Kan damar bakımından zengindir. Beynin beslenmesini sağlar.Kafatası içi basıncı dengeler

I-           BEYİN

İnsanda kafatası içinde bulunan ve kafatası kemikleri ile korunan beynin kütlesi, yaklaşık 1,300- 1,400 g'dır.

Beynin hacim ve kütlesinin zeka ve öğrenme kapasitesi ile ilgisi yoktur. beyin meningens adı verilen 3 katlı

zar tabakası ile sarılıdır. Meningens zarları dıştan içe doğru sert zar, örümceksi zar ve ince zar olarak bilinir.

A – ÖN BEYİN

İnsan beyninin en büyük bölümüdür. Uç beyin ve Ara beyin olmak üzere iki kısımdan meydana gelir.

1-      Serebrum (Uç beyin=Beyin yarım küreleri)

1.     Önden arkaya kadar uzanan bir yarıkla sağ ve sol yarımküre olarak ikiye ayrılır. Bu yarımküreler birbirine üstten nasırlı cisim, alttan beyin üçgeni denilen bağlarla  [sinir teli demeti (carpus callosum)] bağlanırlar. Bu bağlar nöronların aksonlarından oluşur. Beyin yarımkürelerini ayıran boyuna derin yarığa Rolando yarığı denir. Bu bağlantı sayede sağ ve sol yarım küreler arasında iletişim sağlanır. Silvius yarığı ile ön beyin loblara ayrılır.

2.     Serebral yarım kürelerin enine kesitine bakıldığında rengi nedeniyle dış kısım gri madde, iç kısım ise ak madde adını alır. Gri madde; miyelinsiz nöronların gövde kısımlarında meydana gelmiştir. Ak madde; nöronların miyelinli aksonlarından meydana gelmiştir. 

2-      Ara Beyin

·      Talamus, hipotalamus ve epitalamus (hipofizin bezinin arka bölgesi) olmak üzere üç bölgeden oluşur.

·      Ara beynin yan duvarları talamus, tavanı epitalamus ve tabanı hipotalamusa dönüşmüştür. Beyin yarımküreleri arasındadır. Yani bu kısım beyin yarımküreleri tarafından sarılmıştır.

·      Bitkisel hayatın kontrol merkezidir. Bütün otomatik hareketler ile metabolizmada dengelerin kurulmasını sağlar 

B –  ORTA BEYİN

a       Beyin kökünün, ponsun(Varol köprüsü) üzerinde, beyincik ve ara beyin arasında uzanan kısa bir parçasıdır. İnsanda çok küçüktür. 

b      Miyelinli sinir liflerinden meydana gelmiştir.

c       İşitme ve görme reflekslerini kontrol eder.  Göz bebeği açıklığını ve kas tonusunu ayarlar. Görme ve işitme ile ilgili refleks merkezlerini bulundurur. Fazla ışıkta gözbebeklerinin kısılması, görme alanına bir taraftan bir şey girdiğini fark ettiğimizde başımızı otomatik olarak o tarafa çevirmemiz buradaki refleks merkezleri ile sağlanır.

d      Küçük bir seste köpeğin kulaklarını dikleştirmesi orta beyin ile sağlanır. Orta beyinde kas tonusunu düzenleyen merkezler de bulunur.

  

C – ARKA BEYİN

Pons, omurilik soğanı ve beyincik olmak üzere üç kısımdan oluşur. 

a.       Pons (Varol köprüsü)

1.     Beyinciğin hemen altında orta beyinle omurilik soğanı arasında bulunur.

2.     Beyinciğin bir yarımküresinden diğer yarımküresine impuls taşır. Bu şekilde vücudun sağ ve sol tarafında bulunan farklı kasların yönlendirilmesine yardımcı olmaktadır.

3.     Omurilik soğanındaki solunum merkezlerini düzenler. 

b.       Omurilik soğanı (Medulla oblangata)

1.     Omurilik soğanı, omuriliğin devamı (üst kısmı) olduğu için omurilikteki gibi dış kısımda ak madde, iç kısımda gri madde (boz madde) bulunur. 

2.     Beyin yarım kürelerinden çıkıp vücuda giden motor sinirler omurilik soğanında çaprazlanır.  Böylece sağ yarım küreden gelen sinirler vücudun sol tarafını, sol yarım küreden gelen sinirler ise vücudun sağ tarafını kontrol eder.

3.     Omurilik soğanı (Gri madde içinde), solunum, dolaşım, boşaltım, metabolizma ve karaciğerde şeker ayarlanmasını sağlar. Ayrıca çiğneme, tükürük çıkarma, yutma, öksürme, kusma, hapşırma, kan damarlarının büzülmesi ve gevşemesi gibi iç reflekslerin kontrol edildiği merkezler de buradadır. Hayat öneme sahip olayların kontrol edildiği merkezleri taşıdığı için hayat düğümü olarak adlandırılır. Omurilik soğanının zedelenmesi ölüme neden olur.

c.        Beyincik (Hayat ağacı)

1.     Hareket ve denge merkezidir. İstemli kas hareketlerini başlatan serebral yarımkürelerdeki ilgili merkezlerdir. Bu hareketlerin birbiri ile eşgüdümlü yapılmasını, vücudun duruş ve dengesinin kontrolünü beyincik sağlar.  İç kulaktaki yarım daire kanalları, gözden ve ayak tabanından gelen uyartılarla beraber vücudun dengesini sağlar. Bebeklerin beyinciği gelişinceye kadar oturamazlar, ayakta duramazlar ve yürüyemezler. Yine sarhoşların yürürken denge sağlayamaması beyinciğin görevini tam olarak yapamamasından kaynaklanır.

2.     Serebral yarımkürelerdeki dokunma, işitme ve görme merkezleri beyincikle iletişim halindedir. Gözü kapalı merdiven inen bir kişi rahat adım atamaz iken merdiven basamaklarını görerek inen kişi ise daha rahat adım atar. Çünkü görme merkezinden beyinciğe giden impulslar yolu ile kas hareketleri daha iyi uyum sağlar.

3.     Eğer beyincik zedelenirse gözler hareket eder ve bir cismi izleyebilir ancak cismin durduğu yerde duramaz.

4.     Beyincik kas tonusu’nda da etkilidir. Deneysel olarak beyinciği çıkarılan kuşlar uçamaz, köpek yürüyemez.

5.     Balık, kurbağa ve sürüngenlerde düz ve tek, kuş ve memelilerde çift ve kıvrımlıdır. 

I-        OMURİLİK ( Medulla spinalis)

1-      Omurilik, omurganın içinde atlas omurundan başlayarak ikinci bel omuruna kadar uzanır (Boyun omurlarının birincisine “Atlas omuru” ikincisine “Eksen omuru” denir). 1 cm çapında ve yaklaşın 45-50 cm kadar uzunluktadır. Üst ucu omurilik soğanı ile birleşir, alt ucu ise koni gibi sonlanır. 

2-      Omuriliğin üzerini beyinde olduğu gibi dıştan içe doğru; sert, örümceksi ve ince zar örter. Örümceksi zar ile ince zar arasında bulunan BOS, omuriliği mekanik darbelere karşı korur.

3-      Omuriliğin enine kesiti incelendiği zaman beyin yarımkürelerinin tersi şekilde dışta ak madde, içte gri madde (boz madde) görülür. Ortada kelebek görünümünde olan gri maddede ara nöronlar, omurilik nöronlarının hücre gövdeleri,  kan damarları ve nöroglia hücreleri (glia=nöroglia hücreleri, nöronları destekleyip besleyen, nöronların etrafındaki örtüleri oluşturan hücrelerdir) bulunur. Ak maddede ise nöroglia tarafından desteklenen miyelinli sinir telleri bulunur.

4-      Omurilik sinirleri, omurilik kordonundan düzenli aralıklarla çıkarak vücudun her iki yanında uzanır. Omurilik sinirlerinin çıktıkları yere kök (boynuz ya da çıkıntı) adı verilir. Her bir omurilik siniri boz madde ile bağlantı kuran dorsal (sırt, arka) köke ve ventral(karın, ön) köke sahiptir.

5-      Reseptörlerden gelen duyu nöronu, omuriliğe arka kökten (dorsal kök) girer. Motor nöron, ön kökten (ventral kök) çıkar. Omuriliğin yan köklerinde otonom sinir sistemine alt sinirler bulunur.

ÇEVRESEL SİNİR SİSTEMİ (ÇSS) (Periferal Sinir Sistemi= PSS

Beyinden 12 çift sinir çıkar. Bu sinirlerden 10.sinir çiftine vagus siniri adı verilir. Vagus siniri, akciğer, kalp, pankreas ve bağırsaklara uzanan parasempatik bir sinirdir.Omurilikten 31 çıkar, bunlar duyu ve motor nöronlarıdır.

Çevresel sinir sistemi, duyu ve motor sinirleri olmak üzere iki bölümde incelenir. duyu sinirleri uyarıları duyu organlarından veya diğer organlardan alarak merkezi sinir sistemine taşıyan nöronlardır. Motor bölümündeki sinirler ise merkezi sinir sisteminden aldıkları cevabı tepki verilecek organa ileten götürücü nöronlardır.

1.Somatik Sinir Sistemi

Merkezi sinir sisteminden çıkan ve istemli çalışan kaslara uyarı götüren miyelinli motor nöronlarından oluşur.

2.Otonom Sinir Sistemi 

Merkezi sisteminden çıkan ve kalp, düz kas gibi istemsiz çalışan kaslara uyarı götüren miyelinsiz motor nöronlarından oluşur.

Otonom sinir sistemi birbirlerine zıt çalışan sempatik ve parasempatik sinirlerden oluşur. Genellikle her bir iç organa bir sempatik, bir parasempatik sinir hücresi ulaşır. Bu nöronlar, iç organın çalışmasını kontrol eder, gerektiğinde organın çalışmasını hızlandırır veya yavaşlatır.